Translate

Selasa, 27 Desember 2016

Belajar Dari Pepali Ki Ageng Selo

Bagi masyarakat Jawa Tengah, khususnya Grobogan, mungkin lebih mengenal Ki Ageng Selo sebagai salah seorang tokoh penyebar Islam yang termasyhur karena kehebatan dan kesaktiannya sehingga mampu menangkap petir. Karena itulah Ki Ageng Selo terkenal dengan sebutan Sang Penangkap Petir.

Tokoh ini diyakini sebagai leluhur dari raja-raja Mataram Islam karena Sutowijoyo–yang kemudian dikenal dengan nama Panembahan Senopati, penguasa pertama Mataran Islam–adalah cicit dari Ki Ageng Selo.

Ki Ageng Selo sendiri–yang dikenal juga dengan nama Syekh Abdurrahman–adalah salah seorang keturunan dari raja terakhir Majapahit, Brawijaya VII. Beliau adalah putera Ki Ageng Getas Pendowo yang merupakan anak pertama dari Raden Bondan Kejawen–salah seorang putera Brawijaya dengan seorang selir dari Wandan (mungkin kata lain dari Bandan atau mungkin juga Banten)–.

Bagi masyarakat sekitar makam Ki Ageng Selo (di desa Selo Kecamatan Tawangharjo Kabupaten Grobogan, sekitar 50 km timur Semarang), Ki Ageng Selo dikenal sebagai seorang tokoh mewariskan beberapa pantangan untuk dilakukan oleh masyarakat di Selo, seperti tidak boleh menjual nasi, tidak boleh menanam semacam umbi jalar di depan rumah, dan beberapa pantangan lain yang sampai sekarang masih dipercaya oleh masyarakat sekitar makam (jika kita mengunjungi makam Ki Ageng Selo, sampai sekarang kita tidak akan menjumpai pedagang nasi). Namun semua petuah dan larangan di atas masih sebatas pantangan berdasar tutur orang-orang tua yang diwariskan kepada anak cucunya.

Dan beberapa waktu lalu, ketika tanpa sengaja admin menjumpai sebuah naskah kuno yang diyakini sebagai sebuah warisan karya dari Ki Ageng Selo, sebuah petuah-petuah yang dimuat dalam bentuk larangan-larangan (pepali)–sepertinya Ki Ageng Selo memang memiliki metode unik dalam menasehati anak muridnya dengan membuat petuah-petuan berupa larangan-larangan.

Sekilas Serat Pepali Ki Ageng Selo

Serat Pepali Ki Ageng Selo secara garis besar memuat tiga bagian yang terkait nasehat untuk anak-anak muda, nasehat untuk keluarga (pasangan suami isteri), dan nasehat untuk menjadi manusia utama (insan kamil). Sebagaimana karya-karya sastra Jawa lainnya, serat Pepali juga mengandung ajaran tentang filsafat hidup, kemanusiaan, dan juga keagamaan (relegiusitas).

Nasehat berbentuk pepali dalam Serat Pepali Ki Ageng Selo dalam bait pertama mencakup tujuh larangan, yaitu: agar manusia jangan  angkuh, jangan suka bengis dan jail, jangan sombong, jangan serakah, jangan suka mencuri, jangan gila hormat, dan jangan memiliki hati yang menyimpang (hati kiri), seperti yang tertuang dalam bait pertama Serat Pepali Ki Ageng Sela, yaitu :

Pepali iku ajeneng mberkati
Tur selamet sarta kuwarasan
Pepaliningsun mangkene
Aja akarya angkuh
Aja ladak lan aja jail
Aja ati serakah
Alem aja diburu
Lan aja mangan ngiwa
Lamun ladak wong urip agelis mati
Dadya cendhak umurnya

Pepali itu memberikan berkat
Juga membuat selamat serta sehat
Adapun pepali-ku (Ki Ageng Sela) adalah demikian
Jangan sampai memiliki watak angkuh
Jgn sombong & jgn jahil
Demikian pula jgn berhati serakah
Jgn gila hormat
Karena orang yg gila hormat pendek umurnya
Dan juga jgn mengambil jalan menyeleweng
(Serat Pepali Ki Ageng Sela, bait 1)

Aywa saen den idhep ing isin
Aja sira ngegungaken awak
Wong urip kabagusane
Aja keliru bagus
Bagus iku dudu mas picis
Lan dudu sasandhangan
Dudu rupa iku
Wong bagus pakewuh pisan
Sapadhane wong urip pan padha asih
Merak ati warnanya

Jangan berwatak tdk tahu malu, sebaliknya hrs tahu malu
Kamu jgn mengunggulkan diri
Karena nilai kelebihan seseorang bukan pada fisiknya
Jgn sampai keliru kelebihan itu
Kelebihan itu bukan EMAS
Dan bukan pula pakaian
Bukan itu yg dimaksudkan (dgn kelebihan)
Kelebihan itu tdk mudah dijangkau
(Jika punya kelebihan seperti itu) pasti dicintai
Karena memang itu sesuatu yg menarik
(Serat Pepali Ki Ageng Sela, bait 2)‎

sapa sapa wong kang gawe becik
nora wurung mbenjang manggih harja
tekeng saturun-turune
yen sira dadi agung
amarentah marang wong cilik
awja sedaya-daya
mundhak ora tulus
nggonmu dadi pangauban
awja nacah, marentaha kang patitis
nganggowa tepa-tepa

padha sira ngestokena kaki
tutur ingsun kang nedya utama
angharjani sarirane
wya nganti seling surup
yen tumpangsuh iku niwasi
hanggung atelanjukan
temah sasar susur
tengraning jalma utama
bisa nimbang kang ala lawan kang becik
rasa rasaning kembang

kawruhana pambengkasing kardi
pakuning rat lelananging jagad
pambengkasing jagad kabeh
amung budi rahayu
setya tuhu marang HYANG WIDHI
warastra pira-pira
kang hanggung ginunggung
kasor dening tyas raharja
harjaning rat punika pakuning bumi
kabeh kapiyarsakna

poma poma anak putu mami
awja sira ngegungake akal
wong akal ilang baguse
dipun idhep wong bagus
bagus iku dudu mas picis
lawan dudu sandhangan
dudu rupa iku
bagus iku nyatanira
yen dinulu asih semune prakati
patrap solah prasaja‎

Ki Ageng Sela mengingatkan kepada anak cucunya untuk tidak gemar kepada kesaktian, karena kesaktian kebanyakan akan berakibat pada kesombongan, kecongkakan dan penindasan. Pepali tentang kesaktian dapat dilihat dalam bait ketujuh serat pepali Ki Ageng Sela, yaitu :‎

Lawan aja dhemen ngaji-aji‎
Aja sira kepingin kedhotan‎
Kadhigdayan apa dene‎
Aja sira mbedukun‎
Aja dhalang lan aja grami‎
Aja budi saudagar‎
Aja watak kaum‎
Kang den ajab mung ruruba‎
Kaum iku padune cukeng abengis‎
Iku kaum sanyata‎

Dan jangan gemar akan mukjizat‎
Janganlah kamu ingin kebal‎
Kesaktian apa lagi‎
Jangan kamu menjadi dukun‎
Menjadi dhalag atau berniaga‎
Jangan berbudi saudagar‎
Jangan bertabiat kaum‎
Yang diharap-harap hanya keuntungan‎
Kaum itu kata-katanya tegar dan bengis‎
Benar demikian kaum itu

kumbah krakah cukit lan andulit
miwah jagal melanten kumala
iku nora dadi gedhe
wajib sinirik iku
pan wus awja ngaruh-aruhi
awja doyan sembrana
matuh analutuh
niwasi barang karya
wong sembrana temahane nora becik
nyenyenges nanjak-nanjak

pae wong MAKRIFAT sejati
tingkah una-unine prasaja
dadi panengran gedhene
eseme kadi juruh
saujare manis trus ati
iku ingaran dhomas
wong bodho puniku
ingkang jero isi emas
ingkang nduwe bale kencana puniki
bola-bali kinenca

keh tepane mring sagun ging urip
pan uninga ati tengu gengnya
ingkang sasingkal gedhene
endhog bisa keluruk
miwah geni binakar warih
iku talining barat (angin)
kawruhana iku
manjing atos nora renggang
bisa mrojol ing kerep dipun kawruhi
kang cendhak kethokana
Aja sira watak sugih wani
Aja sira watak ngajak tukar
Aja ngendelken ngelmune
Lan aja dhemen umuk
Aja sira dhemen nyampahi
Aja manah angiwa
Ala kang tinemu
Sing sapa atine ala
Nora wurung ing mbesuk nemu bilai
Wong ala nemu ala

Jangan kau berwatak sok pemberani
Jgn kau punya watak senang bertengkar
Jgn kau mengandalkan ngelmu-mu
Dan jgn suka pamer
Jgn kau suka menyumpah
Jgn suka berpikiran menyeleweng
Itu jelek jadinya
Siapa yg hatinya jahat
Ia akan (mudah) menemukan kematian
Orang jahat mendapat kejahatan
(Serat Pepali Ki Ageng Sela, Bait 8)

Sapa ingkang ndhasaraken becik
Nora wurung mbesuk manggih harja
Satedhak turune tembe
Amberkati wong iku
Nora kena yen dipunaprihtiniru datan kena
Pambekane alus
Pangucape ngarah-arah
Nora pegat grahitane ngati-ati
Lan tan sawiyah-wiyah

Siapa yg (selalu hidup) berdasarkan kebaikan
Kelak akan mendapatkan keselamatan
Termasuk anak turunannya
Orang seperti itu tdk dpt diambil
Juga tdk dpt ditiru
Memiliki watak yg halus
Setiap kata selalu dipertimbangkan
Tdk pernah lepas dr kehati-hatian
Dan tdk semaunya sendiri
(Serat Pepali Ki Ageng Sela, Bait 9)
Manusia jangan terlalu tinggi menghargai benda-benda keduniawian. Ki Ageng Sela mengingatkan lewat pepali-pepalinya. Nasihat-nasihat Ki Ageng Sela dapat dilihat dalam bait kedua belas serat pepali Ki Ageng Sela, yaitu :

Poma-poma anak putu sami‎
Aja sira mengeran busana‎
Aja ngendelken pintere‎
Aja anggunggung laku‎
Ing wong urip dipun titeni‎
Aketareng basa‎‎
Katandha ing semu‎
Semu becik, semu ala‎
Sayektine ono tingkah solah muni‎
Katon amowo cahyo‎
Mudah-mudahan anak cucu semua‎
Jangan bertuhan pada busana‎
Jangan congkak atas kepintaranmu‎
Jangan menyanjung-nyanjung laku‎
Itu disaksikan oleh orang lain‎
Terlihat dari budi bahasamu‎
Tertanda pada roman mukamu‎
Semu baik semu jahat‎
Sebenarnya berkata dalam tingkah laku‎
Tampak pada cahaya wajah.‎

mBokmanawa sira mbesuk sami
Pan kelakon anak putronira
Miwah saturun-turune
Kelakon dadi agung
Amarentah marang wong cilik
Aja sadaya-daya
Dumadi tan tulus
Nggone dadi pangauban
Ywa sawenang yen mrentah nggowa dugi
Yeku patrap utama

Mungkin suatu saat nanti engkau
Atau anak cucu dpt menemui
Ataupun keturunanmu berikutnya
Terlaksana menjadi orang besar
Memerintah atas rakyat kecil
Jangan sesuka hati
Menjadi tdk tulus
Ketika menjadi pelindung
Jangan sewenang-wenang pakailah pertimbangan dlm memerintah
Itulah perbuatan yg utama
(Serat Pepali Ki Ageng Sela, bait 12)

Manusia hendaknya menghindari rasa dengki, rasa dengki akan membuat rasa tidak nyaman pada diri sendiri, di dalam bait kedelapan belas serat pepali Ki Ageng Sela, beliau mengingatkan agar menghidari rasa dengki, berikut :

Poma sira aja drengki‎
Dahwen marang ing sasama‎
Sama den arah harjane‎‎
Harjane wong anen dunya‎
Dunya tekeng akerat‎‎
Akerat amrih lulus‎
Lulus dennya mengku nikmat‎
                          ‎
Hendaknya kau jangan dengki‎
Suka mencela orang lain‎
Usahakanlah kebahagian bersama‎
Kebahagiaan orang di dunia‎
Di dunia sampai ke akhirat‎
Akhiratnya supaya lulus‎
Lulus terus mengandung nikmat.

awja sira amadhakken jalmi
amarentah kaya sato kewan
kebo sapi miwah iwen
awja sira prih weruh
kaya uwong pan nora ngreti
awja kaya si Soma
kebone pinukul
sababe sinau maca
yen bisoa nora beda padha urip
mulane awewuda

ayam ginusah yen munggah panti
atanapi lamun mangan beras
kebo ngadhangan bae
iku wong olah semu
lamun sira tetanggan kaki
yen layah ingaruhan
aruhana iku
yen tan layak enengena
apan iku nggemeni darbek pribadi
pan dudu rayatira

patrapna rayatira kaki
anak putu sanak presanakan
enakena ing atine
lamun sira amuruk
weruhena yen durung sisip
yen wus ketiwasan
awja sira tutuh
kelangan tambah duraka
yen wus tiwas sira umpah-umpahi kaki
tur iku mundhak apa

bumi geni banyu miwah angin
pan srengenge lintang lan rembulan
iku kabeh aneng kene
segara jurang gunung
padhang peteng padha sumandhing
adoh kalawan perak
wus aneng sireku
mulane ana wong ngucap
sapa bisa wong iku njaring angin
jaba jalma utama

tama temen tumanem ing ati
atinira tan nganggo was-uwas
waspada marang ciptane
tan ana liyanipun
muhung cipta harjaning ragi
miwah harjaning wuntat
ciptane nrus kalbu
nuhoni ingkang wawenang
wenangira kawula punika pesthi
sumangga ring kadarman


Datan wurung wong ngalah amanggih luhur
Yakti nora cidra
Yen asih marang sesami
Winales sih sihireng sagung manungsa

Akhirnya orang yg suka mengalah menemukan keluhuran
Benar2 tdk membuat kesalahan
Kalau mencintai sesama
Dibalas cinta kasih oleh sesama manusia
(Serat Pepali Ki Ageng Sela, bait 45)

Wong kang luhur tan ana kang njujug luhur
Awit saka ngandhap
Wit asor wekasan luwih
Witing wirya saka prihatin kang marga

Orang luhur tdk ada yg langsung menjadi luhur
Pasti berasal dari bawah dulu
Karena memang bawah adalah awal (dari semua)
Awal kemuliaan berangkat dari jalan prihatin
(Serat Pepali Ki Ageng Sela, bait 46)

Mukti iku tan njujug kamuktenipun
Yekti saking papa
Angirangi dhahar guling
Saking kaki buyut canggah saturutnya

Senang itu tdk langsung dari senang
Sebenarnya dari papa
Mengurangi (nafsu) makan & tidur
Dari sejak nenek moyang & seterusnya
(Serat Pepali Ki Ageng Sela, bait 47)

Yen binatu ragane dhewe pinesu
Sabar sukar trima
Rumangsa titah Hyang Widhi
Datan keguh yen mulat marang rencana

Kalau diri(mu) sendiri melaksanakan tapa brata
Dengan sabar, senang & menerima
Dan merasa ciptaan Tuhan
Tdk akan tergoda apabila datang godaan
(Serat Pepali Ki Ageng Sela, bait 48)

Sira lamun tresna sih sesaminipun
Samaning manungsa
Kang samya neng donya mangkin
Sadayanya datan ana sinengitan

Jika kamu mencintai sesamamu
Sesama manusia
Yg bersama hidup di dunia
Semua tdk saling membenci
(Serat Pepali Ki Ageng Sela, bait 49)

Sartanipun olah panggraiteng kalbu
Nuksmeng gyasing janma
Jenjem tyas sawiji-wiji
Janma tama ngawruhi osiking janma

Serta olah kebatinan
Sehingga dpt mengetahui hati sesama manusia
Tenteram hati (manusia) satu dgn lainnya
Manusia utama (luhur) dpt melihat kehendak manusia
(Serat Pepali Ki Ageng Sela, bait 50)‎

Tidak ada komentar:

Posting Komentar